Πέμπτη 7 Ιουνίου 2012

Η βυζαντινή παράδοση στις εκφράσεις μας!

   Στην καθομιλουμένη γλώσσα μας έχουμε συνηθήσει να χρησιμοποιούμε εκφράσεις, των οποίων αγνοούμε την προέλευση και σημασία. Αν όμως στραφούμε στο παρελθόν του πολιτιστικού καθημερινού ελληνικού βίου, θα διαπιστώσουμε ότι οι περισσότερες προέρχονται από τη ζωή των βυζαντινών, κυρίως, προγόνων μας. Ας ξεκινήσουμε με μερικές απλές λέξεις ως παραδείγματα:
·        «Παστρεύω»: Το ρήμα αυτό, που σημαίνει σήμερα «καθαρίζω», προέρχεται από μικρής εκτάσεως αναγραμματισμό της λέξεως «σπαρτεύω», καθώς οι βυζαντινοί γιά να σκουπίσουν χρησιμοποιούσαν σάρωθρα φτιαγμένα από σπαρτά.
·        «Λαβώνω»: Η λέξη αρχικά δήλωνε τραυματισμό προερχόμενο από τις «λαβές» των παλαιστών. Αργότερα η έννοιά της έγινε γενικότερη.
·        «Κουβέντα»: Τον καιρό που η λατινική γλώσσα βρίσκόταν σε ευρεία χρήση στο Βυζάντιο, η συνεδρίαση των δύο βουλευτικών σωμάτων του Κράτους ονομαζόταν «Cuventus». Έτσι προήλθε η λέξη «κουβέντα», που σημαίνει «συζήτηση».
·        «Σκουλαρίκι»: Όπως γνωρίζουμε, στην ελληνική γλώσσα, τα κοσμήματα των αυτιών (ώτων), ονομάζονται «ενώτια». Στο Βυζάντιο, οι άνδρες της φρουράς του Ανακτόρου φορούσαν τέτοια ενώτια. Επειδή οι ίδιοι ονομάζονταν «Σχολάριοι», τα κοσμήματα αυτά λέγονταν «σχολαρίκια ενώτια». Με την πάροδο του χρόνου, το ουσιαστικό «ενώτια» εκτοπίστηκε και ο επιθετικός προσδιορισμός «σχολαρίκια», παρεφθάρη σε «σκουλαρίκια».
·        «Μακαρόνια»: Δεν έλκουν την καταγωγή τους από την Ιταλία...! Από τα πανάρχαια χρόνια οι Έλληνες παρασκεύαζαν διαφόρων μορφών ζυμαρικά, κάποια από τα οποία αποκαλούσαν «μακαρία τροφή» ή «τροφή των μακάρων», δηλαδή αυτών που ζούσαν ευτυχείς μακρυά από τις λύπες. (Πρβλ. την «μακαρίνα», που παραδοσιακά παρασκευάζουν οι Πόντιοι).
·        «Ψυχαγωγία»: Κατά τη βυζαντινή εποχή, στα ορυχεία, άνοιγαν ειδικούς αγωγούς προκειμένου να αερίζονταιοι στοές με καθαρό – ψυχρό – αέρα, σε αντίθεση με την αποπνικτική ζέστη που επικρατούσε στο υπέδαφος. Σήμερα η λέξη έχει και την ένοια της διασκέδασης.
   Ας δούμε τώρα και κάποιες εκφράσεις που αντανακλούν γεγονότα και συνήθειες της καθημερινής ζωής στο Βυζάντιο:
·          «Από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλλα»: Σήμερα η φράση αυτή χρησιμοποιείται ειρωνικά γιά να δηλώσει τις ασυναρτησίες που λέγει κάποιος. Φυσικά, σε καμμία περίπτωση  δεν σχετίζεται με την... κανέλλα! Απλά ήταν ένα «κλισέ»  που χρησιμοποιούσαν οι αγγελιοφόροι – αλλά και ο απλός κόσμος – γιά να ορίσουν σημείο συναντήσεως. Συνεπώς, το τμήμα «και στην κορφή κανέλλα» εσήμαινε: «και στην κορφή (του λόφου – η Κων/πολη είναι Επτάλοφος), κάν έλα (= αν μπορείς έλα)».
·          «Του έψησαν το ψάρι στα χείλη»: Όπως αναφέρει ο ιστορικός Θεοφάνης, στο Βυζάντιο κάποτε, ένας μοναχός, ονόματι Μεθόδιος, κατά την περίοδο της Σαρακοστής, συνελήφθη να τηγανίζει ψάρια μέσα σε μια σπηλιά, που ήταν κοντά στο μοναστήρι. Η πράξη του αυτή θεωρήθηκε μεγάλο αμάρτημα. Το ηγουμενοσυμβούλιο της μονής αποφάσισε να τον τιμωρήσει καταδικάζοντάς τον να του γεμίσουν το στόμα με αναμμένα κάρβουνα και να του βάλουν στα χείλη ένα ωμό ψάρι, για να ψηθεί! Η φράση λοιπόν έμεινε ως δηλωτική της άδικης ή υπερβολικής κακοπάθειας ενός ανθρώπου.
·          «Να μου τρυπήσεις τη μύτη»: Κατά τη βυζαντινή εποχή συνήθηζαν να τρυπούν τις μύτες των αιχμαλώτων (ανάμεσα στα ρουθούνια). Η φράση αυτή χρησημοποιήθηκε σε παιχνίδια με στοιχήματα.
·          «Ψάρι πλακί»: Προέρχεται από την τακτική των βυζαντινών να ψήνουν τα ψάρια με λάδι σε «ρηχή» πλάκα.
·          «Θα σου ψάλλω τον αναβαλόμενο». Προέρχεται συνεκδοχικά από την φράση: «Εξομολόγησιν και μεγαλοπρέπειαν ενεδύσω, αναβαλόμενος φως ως ιμάτιον», που αποτελεί στίχο του μακροσκελούς Προϊμιακού Ψαλμού, που διαβάζει ο αναγνώστης της Εκκλησίας κατά την έναρξη της ακολουθίας του Εσπερινού.
·          «Με το νι (Ν) και με το σίγμα (Σ)»: Στη βυζαντινή περίοδο πολλές λέξεις κατέληγαν σε «ν» ή «ς» και εθεωρούντο γραμματικά πληρέστερες σε σύγκριση με εκείνες που δεν είχαν κατάληξη σε ένα από τα δύο αυτά γράμματα. Γι’ αυτό και ολοκληρωμένες φράσεις θεωρούσαν εκείνες που είχαν πολλά «ν» και «ς». Σήμερα η φράση έχει την έννοια της πληρότητας μιάς αφηγήσεως.
·          «Λόγια της καραβάνας»: Την εποχή εκείνη η λέξη «καραβάνα» ταυτιζόταν νοηματικά με τη λέξη «καραβάνι». Η φράση λοιπόν σημαίνει τα λόγια που εκστομίζονται άσκοπα, απλώς γιά να περάσει η ώρα κατά τη διάρκεια του ταξειδιού.
·          «Πήγε η ψυχή μου στην Κούλουρη»: Φράση με καταγωγή από την Αθήνα της κλασικής αρχαιότητας. Λεγόταν εν όψει σοβαρών κινδύνων ή λαχτάρας προερχομένης από φόβο, υπενθυμίζοντας τις αλλεπάλληλες φυγές των Αθηναίων αμάχων από την πόλη τους προς την Κούλουρη (Σαλαμίνα), κατά τις περσικές επιδρομές.
·          «Πήγαινε να κουρεύεσαι»: Έχει τη σημασία του εξευτελισμού. Επειδή ήταν τιμή και γιά τους βυζαντινούς να διατηρούν πλούσια και μακρυά κόμη, το κούρεμα εθεωρείτο αισχύνη! Είναι επίσης γνωστό, ότι την ίδια εποχή οι κύριοι κούρευαν τους δούλους τους.
·          «Θα σου αλλάξω την πίστη»:  Η έκφραση προέρχεται από τα δεινά των κατοίκων των ανατολικών βυζαντινών επαρχιών, που δεχόμενοι συνεχώς εισβολές από τις ορδές του Ισλάμ, αναγκάζονταν πολλές φορές να αλλάζουν την πίστη τους.
·          «Του κουτρούλη το πανηγύρι»: Στα βυζαντινά χρόνια, όταν επρόκειτο να διαπομπεύσουν κάποιον, τον κούρευαν σύρριζα, - τον έκαναν «κουτρούλη» - ενώ ο λαός που ακολουθούσε διασκέδαζε με το θέαμα.
   Οι παραπάνω αναφορές είναι ένα μικρό δείγμα της βυζαντινής παραδόσεως στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Είναι γενικώς παραδεκτό ότι η διαδοχή των γενεών βάζει τη δική της σφραγίδα εμπλουτισμού στο γλωσσικό μας αισθητήριο, που αντανακλά συνήθειες παλαιοτέρων εποχών. Άραγε, με δεδομένη τη δική μας σημερινή γλωσσοπενία, οι επίγονοί μας τι θα έχουν να θυμούνται από εμάς; Μήπως πράγματα που σχετίζονται μόνο με ξενόφερτους  -και κατά το πλείστον βλακώδεις – νεολογισμούς; Ας ελπίσουμε όχι...

                                                         Μάριος Κ. Μαμανέας

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου